Το άρθρο γράφει ο Παναγιώτης-Κυριάκος Αρώνης «Τσουλάκος» και αποτελεί μέρος από το προσωπικό του ιστορικό και συγγραφικό αρχείο «Η Ελαφόνησος από τις ημέρες του Σταυριανού Αρώνη έως σήμερα» και συγκεκριμένα από τo Κεφάλαιo: «Η Παναγίτσα η Κατωνησιώτα»
Έχουμε την ευλογία στο νησί να προϋπάρχει ο ναός της Παναγίτσας της Κατωνησώτας που είναι αφιερωμένος στη Κοίμηση της Θεοτόκου, πριν από πολλούς αιώνες, ακριβώς στην ίδια θέση. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς οικοδομήθηκε ο παλιός βυζαντινός ναός, αλλά παλιοί Ενετικοί χάρτες του 1500-1600 μ.χ, αναφέρονται στην ύπαρξή του, διότι ο κάβος στο Πορί, αναφέρεται προς τιμή της ύπαρξης του ναού, Cavo di Santa Maria, (ο κάβος της Παναγίας). Ήταν κτίσμα της Βυζαντινής εποχής, και κτήτορας αναφέρει η παράδοση έναν μοναχό.
Την περίοδο αυτή όπως και παλαιότερα, ήταν μεγάλο το θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων της περιοχής, όπως βεβαιώνεται από τα Μοναστήρια που υπήρχαν επάνω στον Καβο-Μαλιά, τη Μονή της Παναγίας στο Παραδείσι, και από όλα τα διάσπαρτα σε όλη την περιοχή μας ερείπια παλαιών ναών της Βυζαντινής εποχής. Πιθανόν κάποιος ερημίτης του Καβο-Μαλιά ψάχνοντας απόμακρο ησυχαστήριο, βρέθηκε στη περιοχή Κατωνησί της Ελαφονήσου, τον ιδεάσανε τα ερείπια του αρχαίου ναού, που είδε να ευρίσκοντο σε αυτή τη θέση, όπου με το ίδιο αυτό το αρχαίο οικοδομικό υλικό κατασκευάσθηκε ο ναός, και τον αφιέρωσαν στη Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο ναός ήταν βυζαντινού ρυθμού, αλλά ήταν μικρός (όπως και οι υπόλοιποι ναοί της περιοχής), αναφέρεται από τους παππούδες μας που τον θυμήθηκαν, ότι ήταν οι διαστάσεις του 3.50 τ.μ Χ 2,50 τ.μ, περίπου, αλλά ήτο αξιόλογος γιατί όλος ο ναός ήταν αγιογραφημένος. Λόγω των μικρών διαστάσεων του ναού ονομαζόταν Παναγίτσα. Ο μοναχός, ο αναφερόμενο ως κτήτορας του ναού, μετά το θάνατό του, έγινε η ταφή του, από άλλους μοναχούς Β.Δ. του ναού, έξω και δίπλα από τη σημερινή μάνδρα του ναού, στο δρόμο που οδηγούσε άλλοτε προς το Αυλάκι, μέσα σε λαξευμένο στο βράχο σε αρχαίο Μυκηναικό τάφο, που προϋπήρχε εκεί όπως και άλλοι πολλοί, από την αρχαιότητα. Τη δεκαετία του 1950, ο μοναχός φανερώθηκε ένα βράδυ στον ύπνο της σε μια καλοκάγαθη Κατωνησιώτα, την Καλομοίρα Θ. Καταγά, το γένος Παναγιώτη Χ. Αρώνη -Χαχολίτσα και την καθοδήγησε να πάνε να τον «βγάλουν» όπου η θειά Καλομοίρα με τη συνοδεία του Παπά-Κούλη Γεωργουδή και την συμμετοχή των κατοίκων των οικισμών του Κατωνησιού, πήγανε και έγινε εκταφή από τον τάφο τον λαξεμένο που της είχε υποδείξει στο όνειρό της, και αναγνώρισαν τα οστά ότι ανήκαν σε Μοναχό από τα δύο κεραμίδια που βρέθηκαν πάνω του, τα οποία είχαν χαραγμένο το σταυρό και διάφορα γράμματα, τοποθετημένα σύμφωνα με τους ορθόδοξους κανόνες για την ταφή των μοναχών, το ένα κεραμίδι το είχαν τοποθετήσει επάνω στη κεφαλή του, και το δεύτερο κάτω από το σαγόνι του.
Το 1806, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, όταν διέφυγε από τους Τούρκους για να πάει στα Κύθηρα, λόγω θαλασσοταραχής κατέφυγε με τη συντροφιά του στην Ελαφόνησο που βρισκόταν υπό Οθωμανική κατάληψη, και βρήκαν καταφύγιο στο ναό της Παναγίτσας. Τα τελευταία χρόνια, λίγο πριν την Ελληνική Επανάσταση, ο ονομαζόμενος Καρ-Αλής Αγάς από το Φαρακλό, όταν έφτανε στο Κατωνησί να παραλάβει τους φόρους από τους κατοίκους των παλιών οικισμών, έχασε τη ζωή του από θαύμα, όπως λένε, της Παναγίας, όταν αποφάσισε ο Οθωμανός να «μαγαρίση» το ναό της Παναγίτσας , να τον μετατρέψει σε στάβλο για να βάλει το άλογο του μέσα.
ΠΑΝΥΓΗΡΙΑ
Γύρω στα 1750, όταν άρχιζαν να γίνονται oi εγκαταστάσεις από τους δύο μεγάλους πυρίνες των Βατίκων , το Μεσοχώρι και το Φαρακλό, και να δημιουργούνται όλοι οι μικροί τότε οικισμοί, για να γίνουν με τη πάροδο του χρόνου τα ορεινά χωριά των Βατίκων, δημιουργήθηκε και στην Ελαφόνησο εποχιακή εγκατάσταση από τους κατοίκους που Μεσοχωρίου, που από τις αρχές του 1800 έγιναν μόνιμες εγκαταστάσεις γύρω και κοντά στο μικρό βυζαντινό ναό της Παναγίτσας.
Οι κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν στο Κάτωνησί, έφερναν τακτικά ιερέα από το Μεσοχώρι για να εκτελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, θεώρησαν όμως σωστό ότι έπρεπε να κάνουν και Πανήγυρη την ημέρα της εορτής της για να δώσουν μια λαμπρότητα στη Χάρη της. Αναφέρεται ότι ο Σταυριανός Εμμ. Αρώνης, που βρίσκονταν ο ναΐσκος μέσα στα κτήματά του, που αυτά του είχαν παραχωρηθεί όπως και στους υπόλοιπους κατοίκους της νήσου, από τον Χουσειν Μπέη του Φαρακλού, η Χουσέμπεη, πρωτοστάτησε να γίνεται πανηγύρι, και όπως λέγουν, οτι μαζί με το Πανάγο Μέντη (Πάνω Μεντιάνους) ενδιαφέρθηκαν, πήγαν στον Μπέη και του ζήτησαν να τους δοθεί η «άδεια» για να πανηγυρίζουν στη Χάρι της. Ο Μπέης τους έκανε το χατήρι και τους την έδωσε την «άδεια», και από τότε ξεκίνησε να γίνεται το Πανηγύρι της Παναγίτσας.
Το πρώτο πανηγύρι που όπως αναφέρεται από τους παλιούς κατοίκους, ξεκινάει από τις χρονικές περιόδους 1805-1810, όπως λέγουν εορτάσθηκε με πολύ λαμπρότητα και πανηγυρισμούς από όλους τους κατοίκους των παλαιών οικισμών της νήσου, αλλά όπως διηγούνται οι παλιοί και με τη συμμετοχή πολλών Οθωμανών, που βρισκόντουσαν επάνω στο νησί γιατί έβοσκαν τα κοπάδια των Αγάδων του Μεσοχωρίου και Φαρακλού.
Τα πανηγύρια αυτά, ξεκίναγαν το χορό και το φαγοπότι μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας και με την εντολή του Μπέη τελείωναν πριν τη Δύση του ήλιου, το σύστημα αυτό καθιερώθηκε και μετά την Επανάσταση σε όλα τα υπαίθρια εξωκλήσια.
Το 15αύγουστο του 1821, ήδη είχε απελευθερωθεί η Ελαφόνησος με όλη τη συνεχόμενη περιοχή μας, τα Βάτικα, πριν λίγους μήνες, το Μάρτη του 1821, είχε «πέσει στα χέρια των Ελλήνων» και το κάστρο της Μονεμβάσιας, όπου είχαν επιστρέψει για λίγο οι Ελαφονησιώτες που συμμετείχαν στην πολιορκία, όπου με τη συμμετοχή των πληρωμάτων και των καπεταναίων από τον Ελληνικό στόλο που βρισκόταν αγκυροβολισμένα στον Κόρφο (στον Ορμο) και στα παράλια της Ελαφονήσου, έφτασαν στο Κατωνησί να ανάψουν ένα κεράκι στη Παναγίτσα, είχαν να πουν οι γεροντότεροι ότι «τέτοιο πανηγύρι δεν ματάγινε» όπως αυτή την ημέρα που όλοι μαζί, με τόσο μεγάλο ενθουσιασμό γιόρταζαν συγχρόνως με τη εορτή της Παναγίτσας και την απελευθέρωση του τόπου μας από τον Τουρκικό Ζυγό.
Μια άλλη πανήγυρις μεγάλη που αναφέρουν είναι και ο 15αύγουστος του 1829, τότε που στο ελεύθερο νησί είχε φτάσει ένα τμήμα της Επιστημονικής Γαλλικής Αποστολής, που παρέμεινε μεγάλο διάστημα στο Κατωνησί, οι στρατιώτες διέμεναν σε αντίσκηνα στο προαύλιο του ναού, που ήλθαν εδώ για να χαρτογραφήσουν το ελεύθερο Βατικιώτικο νησί, έχουν να λένε, ότι την ημέρα αυτή, εφόσον είχε προηγηθεί πριν ένα χρόνο και είχε αναγνωρισθεί επίσημα από τις Μεγάλες δυνάμεις, η ανεξαρτησία της Ελλάδος, πανηγύρισαν οι Ελαφονησώτες, αγκαλιά με τους Γάλλους στρατιώτες του στρατηγού Μαιζών, με ενθουσιασμό ως επίσημα πλέον ελεύθεροι Έλληνες πολίτες.
Πρέπει να αναφερθούμε ότι όλα αυτά τα υπαίθρια πανηγύρια που γινόντουσαν στη Παναγίτσα από τις αρχές του 1800 μέχρι το 1963 που τότε φτιάχτηκε το πρώτο υπόστεγο , όλα αυτά τα γλέντια γινόντουσαν κάτω από τις τρις μεγάλες ελιές του Σταυριανού Αρώνη που υπήρχαν και υπάρχουν ακόμα στη Λακίτσα, η δε μία ελιά που είναι κοντά στο ναό και έπαιζε συνεχόμενα κάτω από τον ίσκιο της τη παροδοσιακή Λύρα από το1875 έως το 1952 ο Σταύρος Π, Αρώνης ο γέρο Πιστολάς, την ονομάζουν μέχρι σήμερα η «Ελιά της Παναγίτσας».
ΤΟ ΠΗΓΑΔΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
Σε αυτά τα πανηγύρια που ξεκίνησαν στην Παναγίτσα με πλήρες συμμετοχή του κόσμου μέχρι το τέλος των πανηγυριών, το πρόβλημα που υπήρξε στα πρώτα πανηγύρια ήταν η έλλειψη νερού, που το μετέφεραν κάτω από τις θάλασσα από τις βλυχάδες, αναφέρεται ότι ο Σταυριανός Εμμ. Αρώνης που όπως προείπαμε, τα κτήματα αυτά ανήκαν στην ιδιοκτησία του, αποφάσισε να ανοίξει πηγάδι, και με την άδεια που επρεπε να τη «γυρέψει» από το Μπέη του Φαρακλού, όπως συνηθιζότανε , και του την έδωσε, άνοιξε το πηγάδι Β. Α στις πρόποδες του βράχου που είναι κτισμένος ο ναός, να εξηπηρετηθεί τόσο ο ίδιος αλλά και το πανηγύρι της Παναγίτσας. Το πηγάδι αυτό έγινε τόσο απαραίτητο και εξηπυρετικό για τα πανηγύρια της Παναγίτσας, που ήδη από το 1840 ξεκίνησε και δεύτερο πανηγύρι στη Παναγίτσα να γίνεται προς τιμή της Ζωοδόχου πηγής, κάθε Λαμπροπαρασκευή, που έως το 1963 που φτιάχτηκε από τους κατοίκους της νήσου, η στέρνα μαζί με το υπόστεγο, το πηγάδι του Σταυριανου ειχε πάρει το όνομα του, και έμεινε με το όμομα « το πηγάδι της Παναγίτσας».
Τα πανηγύρια της Παναγίτσας που είχαν ξεκινήσει με την «άδεια» του Οθωμανού Χουσέμπεη για να πάρουν μεγάλες διαστάσεις τις επόμενες δεκαετίες, άρχισαν να εξασθενούν τη δεκαετία του 1970 και σιγά σιγά να σβήνουν. Ο ναός αυτός αφού άντεξε το χρόνο και διατηρήθει ακμαίος εν μέσω πολυετών Ενετικών και Οθωμανικών κατακτήσεων, που υπήρξε ο πρώτος ενοριακός ναός της νήσου, δυστυχώς μετά την «ιδιωτικοποιήση» του Αγίου Σπυρίδωνος, το 1872 και με τις έριδες που επικράτησαν κατόπιν από τους κατοίκους των παλαιών οικισμών με τους «ιδιοκτήτες» διότι όλοι οι παλιοί κάτοικοι της νήσου συμμετείχαν οικονομικώς στην ανέγερση του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα αφού πλήρωναν χρήματα με «ζωικό κεφάλαιο» 80 γιδοπρόβατα ετησίως, αξίας 400 δραχμές το χρόνο ,προσφορά τους στην ανέγερση του ναού που ξεκίνησε να κτίζεται το 1852, επί πέντε συνεχόμενα χρόνια, μέχρι την αποπεράτωση του ναού το 1858. Θύμωσαν πολύ, κα ι τότε θέλησαν να φτιάξουν μεγαλύτερο ναό για να τους «χωράει» όλους μέσα, μην έρχονται στην ανάγκη να κατεβαίνουν τις «μεγαλοσκολάδες» στο Τηγάνι. Δυστηχώς όλα αυτά που δημιουργήθηκαν ήταν και η αιτία να γκρεμισθεί το 1891 το παλιό βυζαντινό εκκλησάκι της Παναγίτσα, και στην ίδια θέση να κτίσουν και να εγγενιασθεί το 1896 ο νέος ναός της Παναγίας της Κατωνησιώτας.
